1. Tôi ngồi cà-phê với bạn ở Đà Nẵng và nhắc đến hai chiếc phà từng qua lại sông Hàn Đà Nẵng hàngmấy chục năm cho đến năm 2000 mới ngưng hoạt động khi chiếc cầu qua sông vừa hoàn tất. Qua lại những chuyến phà ấy là công nhân, nông dân, học sinh, người dân từ quận Ba (Sơn Trà ngày nay). Xem cái phóng sự truyền hình của Đài Truyền hình Đà Nẵng năm 2000 về chuyến phà cuối cùng trước khi cầu Sông Hàn đưa vào khai thác, ai cũng thấy xúc cảm với hình ảnh những nữ sinh áo dài trắng và mái tóc lất phất bay trong gió sông Hàn hay những bà mẹ nghèo quang gánh trở về sau buổi chợ chiều. Dạo trước đó, qua lại trên phà, tôi từng chứng kiến một trung niên mù cầm đàn guitar hát những bài bolero não lòng để cầu mong một món tiền độ nhật, những chị hàng rổi kĩu kịt gánh cá biển cao ngất chen chúc cho kịp phiên chợ... Người dân hai bên bờ sông Hàn và cả khách nhàn du chắc chắn đã có nhiều kỷ niệm! Thế rồi khi có một chiếc cầu, nhiều chiếc cầu... người ta đã quên mất những chuyến phà thân thuộc và nhiều kỷ niệm ấy.

Một anh bạn nói khi nâng cốc cà-phê: Doanh nghiệp X đã mua một trong hai chuyến phà ấy, cải tạo thành tàu du lịch vài năm. Không biết bây giờ đã chuyển đi đâu! Một chị bạn là bác sĩ người “quận Ba” nói: Chỉ cần xây một cầu tàu nhỏ, tìm lại chiếc phà cũ, phục hồi nó và neo ở đó. Sẽ có khối người- trong đó có nhiều Việt kiều hay những du khách từng có kỷ niệm với Đà Nẵng đến đó chụp ảnh và có thể trả một khoản tiền... sẽ ý nghĩa biết bao! Họ sẽ nhớ lại một thời Đà Nẵng và cả họ nghèo khó, bươn chải với cuộc sống như thế nào. Họ sẽ yêu thêm dòng sông, yêu thêm con phà và yêu thành phố họ đã sống biết bao...

Một dạo tôi thăm nước Úc. Khi ghé bảo tàng hàng hải trên bến cảng Darling Harbour, tôi vô cùng ngạc nhiên và xúc động khi phải trả 12 AUD (đô Úc) để vào thăm khu trưng bày những tàu đánh cá Đông Nam Á; trong đó có một chiếc mang biển số DNA của Đà Nẵng! Thì ra chiếc tàu này họ lặn lội tìm mua lại của những thuyền nhân và trưng bày tại đây! Còn ta? Ta có vô vàn những ký ức chung quanh hai chiếc phà qua sông Hàn, sao lại bỏ đi như một vật thừa!

Viết đến đây, tôi liên tưởng đến những chiếc ghe đò đưa khách vượt hạ lưu Thu Bồn qua Cẩm Kim, Duy Nghĩa... Và nghĩ thêm, ước gì khi những chiếc cầu hiện đại đã bắc qua Thu Bồn, Trường Giang, những chiếc thuyền gỗ đưa khách thời cơ cực ấy sẽ được giữ lại cho một bảo tàng, bên cạnh những thúng chai, những tấm lưới của nghề câu, nghề đánh cá ven sông thay vì phải phục chế như chiếc ghe bầu xứ Quảng trên sông Hoài, thì ý nghĩa biết mấy! Đó sẽ là bài học trực quan sinh động, đầy ý nghĩa giáo dục cho bao thế hệ tương lai của chúng ta, thay vìphải ngồi xem phim tư liệu!

2. Lại nói về sông HànCái đất mang tên Hiện cảng ngày xưa trởthành phố Hàn, phố Tourane tất nhiên là hệ quả hiển nhiên khi cửa Thu Bồn ra biển của cảng thị Hội An bị bồi lấp. Tourane thời Toàn quyền Paul Doumer mới qua chỉ có 12 ngôi nhà gạch do người Pháp xây dựng dọc con đường ngày nay là Bạch Đằng còn là đường đất! Paul Doumer xây dựng cảng Đà Nẵng rồi cho mở đường sắt xuyên Việt và sau đó dưới thời vị toàn quyền kế tiếp đã xây đường xe lửa nối Đà Nẵng với Faifoo vào năm 1905 (trên nền con đường Đà Nẵng - Hội An ngày nay). “Đường ray xe lửa” này chạy hết 1 giờ từ Hội An ra Đà Nẵng, qua hai ga cảng Tiên Sa và ga Hội An thời bây giờ... Ga chợ Hàn xây dựng sau đó nằm ngoài mép sông cạnh cầu cảng số 7. Tuy xây dựng sau đường xe lửa, nhưng chính nhà ga và chợ Hàn này đã tạo nên một khu phố cổ và nhiều nhà kho chung quanh trục đường Nguyễn Thái Học, Phạm Phú Thứ, Trần Phú ngày nay. Ở đó, ngoài các thương nhân người Hoa còn có các thương hiệu kinh doanh sắt thép, nông sản, vận tải lớn như Ninh Thái, Lý Thế Hoành, Dũ Thái, Trương Công Huynh Đệ và cả hiệu sách Việt Quảng, hiệu vàng Kim Thành... nổi tiếng một thời trong những ngôi nhà kiến trúc đầu thế kỷ XX... Một khu thương mại phồn thịnh bậc nhất của Tourane được hình thành từ sau năm 1915...

Tuy đường xe lửa ấy bị dỡ bỏ do thiên tai năm 1916, nhưng khu thương mại và nhà ga chợ Hàn vẫn tồntại cho đến nay. Nhà ga chợ Hàn bị phá đi khi mở rộng đường Bạch Đằng khoảng sau năm 1995, cách đây chừng 30 năm...

Tốc độ đô thị hóa chóng mặt của Đà Nẵng khiến các nhà quản lý say sưa với bê-tông cốt thép, với nhà cao tầng đã hầu như xóa sạch cảnh quan và các kiến trúc đã góp phần tạo ra diện mạo đô thị đầu tiên đó. Nhiều kiến trúcvà di tích cổ nay không tìm thấy nữa khiến ta chạnh lòng tiếc nuối!

Chúng tôi có dịp đến các đô thị như Luang Prabang (Lào), Thượng Hải (Trung Quốc), Singapore và cả khu Old Sydney của Úc. Ở những nơi đó, người ta rất coi trọng các công trình cổ, như một gia sản của đô thị. Những khu nhà gỗ ở Luang Prabang chỉ xây dựng từ 1945, nhiều khu phố cổ Singapore còn in rõ thời điểm xây dựng 1950-1951. Tại Thượng Hải, đô thị mới, nhà cao tầng chỉ xây ở bờ đông còn bờ tây thì vẫn là những kiến trúc có từ trăm năm trước. Ở Old Sydney, muốn sửa chữa nhà cổ phải tuyệt đối giữ lại kiến trúc mặt tiền...

Theo KTS Hoàng Sừ, năm 1996 ông từng nêu vấn đề với Hội đồng Kiến trúc - quy hoạch QN-ĐN là cần giữ lại các đặc trưng kiến trúc Bạch Đằng - Trần Phú mang dấu ấn Pháp, còn mở rộng và hiện đại thì nên chuyển về bờ Đông, cũng giống như Thượng Hải... Nhưng...

Đô thị đâu chỉ là những tòa nhà chọc trời. Đô thị còn ẩn chứa trong đó tâm hồn, văn hóa, lịch sử của cư dân ở đó. Tất cả tiềm tàng trong những công trình kiến trúc, không gian sống và cả những đặc trưng văn hóa khác. Rất mong thay, những dấu ấn đó của Đà Nẵng đừng phai nhạt và dần mất đi như đã từng xảy ra...

Nay thành phố Đà Nẵng mang tên mới cho cả vùng đô thị thuộc Quảng Nam trước đây, trách nhiệm quản lý sẽ tăng lên. Do vậy, trách nhiệm gìn giữ những gia tài kiến trúc của ông cha sẽ nặng nề hơn.

Đà Nẵng thuộc đất Quảng Nam từ lâu đời, là tiền cảng, là mặt tiền của Quảng Nam. Chia tách hay sáp nhập thành mỗi thực thể hành chính là nhu cầu của mỗi thời kỳ, tôi không bàn ở đây. Câu chuyện chúng tôi vừa nêu ở Đà Nẵng về đô thị hóa (hoặc bê-tông hóa) liệu Quảng Nam với hai thành phố Hội An, Tam Kỳ và hàng chục thị xã đang phát triển sẽ rút từ đó ra những kinh nghiệm gì? Trả lời câu hỏi đó chính là trách nhiệm của các nhà đương cục vậy!Điều muốn chia sẻ ở đây là: Xin hãy đừng lãng quên những di sản của quá khứ! Bởi hồn cốt của một đô thị không chỉ là những kỷ niệm của mỗi người, mà còn là nhịp sống, hơi thở, ký ức của cả cộng đồng đã trải qua, là sợi dây kết nối giữa hiện tại với quá khứ của bao thế hệ. Hình ảnh của chiếc phà ngang qua sông Hàn hay những chuyến đò từ Hội An qua Cẩm Kim mà tôi vừa nhắc ở trên kia, khi đã mất đi trong làn sóng bê-tông hóa, sẽ không có gì níu kéo được...

TRƯƠNG ĐIỆN THẮNG